Mộc mạc gốm Thanh Hà

Làng gốm Thanh Hà nằm bên sông Thu Bồn, cách khu phố cổ Hội An 3km về phía tây (hiện thuộc phường Thanh Hà, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam). Gốm Thanh Hà có nguồn gốc từ Thanh Hóa, được hình thành từ cuối thế kỷ XV; tiếp thu những tinh hoa của xứ Quảng và đã phát triển rực rỡ vào thế kỷ XVI, XVII cùng đô thị Hội An.

Chuốt gốm - tạo dáng. Đây là nghệ thuật làm gốm, là tinh hoa và linh hồn của gốm Thanh Hà. Những sản phẩm gốm được tạo hình qua bàn tay khéo léo của nghệ nhân chính là ở công đoạn này. Tất cả dựa trên cảm giác và kinh nghiệm của người làm gốm, không có một khuôn thước định lượng nào

 

Gốm Thanh Hà từng là một mặt hàng được mua bán, trao đổi khắp các tỉnh miền Trung. Làng gốm Thanh Hà cùng với các làng nghề khác như làng mộc Kim Bồng, làng chiếu Cẩm Kim, làng rau Trà Quế… tạo thành một hệ thống vành đai làng nghề bao quanh khu phố cổ, gắn bó chặt chẽ với sự phát triển kinh tế, thương mại của đô thị và cảng thị Hội An. 

Gốm Thanh Hà nguyên gốc có đặc điểm là gốm mộc, không phủ men; đây là một nét riêng, nét duyên của gốm Thanh Hà. Các sản phẩm truyền thống của Thanh Hà đa phần là để phục vụ đời sống như chum, vại, nồi niêu, bình, lọ… và gạch ngói sử dụng trong xây dựng. Hầu hết gạch ngói xây dựng nên phố cổ Hội An đều xuất xứ từ làng gốm Thanh Hà. Về sau, khi đô thị Hội An suy thoái, không còn là thương cảng chính của miền Trung nữa thì làng gốm Thanh Hà cũng bị ảnh hưởng, nghề gốm cũng mai một dần… 

 

  

Đất sét nguyên liệu hiện được lấy từ huyện Điện Bàn cách Thanh Hà 15km, chở về bằng đường sông. Nhào đất là một công đoạn quan trọng trong quá trình làm gốm. Để nhào 1m³ đất sét làm gốm, một người đàn ông làm phải mất 2 ngày đêm (ảnh trái). Một phương thức gốm mới là cách làm như điêu khắc. Cách này được thực hiện với những sản phẩm rỗng, nhiều lỗ khó tạo khuôn; hoặc các sản phẩm đòi hỏi chi tiết tinh tế 

 

 

Anh Hoàng Thành Truyền (cơ sở gốm Lê Quốc Tuấn) đang tạo mẫu trên chất liệu thạch cao. Đây là mẫu dương bản; mẫu này là cơ sở tạo mẫu âm bản để sản xuất gốm theo cách thức đổ khuôn với chất liệu đất sét thật nhão (ảnh trái). Một phương thức gốm mới là cách làm như điêu khắc. Cách này được thực hiện với những sản phẩm rỗng, nhiều lỗ khó tạo khuôn; hoặc các sản phẩm đòi hỏi chi tiết tinh tế. Chị Nguyễn Thị Hậu (cơ sở gốm Ngụy Trung) cho biết: Hiện nay đa phần các hộ làm gốm làm những sản phẩm mỹ nghệ nhỏ, nên nếu làm những sản phẩm truyền thống có kích thước lớn như chum vại, hầu như không có người làm được

Kể từ khi Hội An được công nhận là Di sản thế giới (năm 1999), gốm Thanh Hà đã dần hồi sinh. Trong xu hướng phục hồi để bảo tồn nghề truyền thống, phát triển du lịch, gốm Thanh Hà hướng tới các sản phẩm mỹ nghệ - lưu niệm. Cùng với các sản phẩm cũ như nồi, niêu, chén, bát, bình, hũ… những người làm gốm ở Thanh Hà sản xuất các loại tượng mỹ nghệ, đèn, phù điêu, con giống, đồ trang trí… Các sản phẩm ngoài việc phục vụ cho thị trường du lịch Hội An còn được xuất đi TP.HCM, Bình Dương… Hiện nay ở Thanh Hà có khoảng hơn 20 hộ làm gốm nhưng thực ra chỉ có 4 hộ sản xuất có tính quy mô kinh doanh, có lò nung lớn; các hộ còn lại chỉ có lò nung nhỏ, chỉ nung được các đồ gốm mỹ nghệ lưu niệm nho nhỏ như tượng trang trí, các con giống đồ chơi. Cách thức làm gốm truyền thống của làng Thanh Hà là làm vật dụng tròn với bàn xoay, nhưng nay đã có những phương thức mới như làm gốm đổ khuôn hay điêu khắc, tạo nên nhiều sản phẩm phong phú, đa dạng. Làng gốm Thanh Hà là một điểm đến sáng giá và thú vị ở Hội An. Khách tới đây ngoài việc tham quan làng gốm và các lò gốm còn có thể tự thử sức mình sáng tạo làm gốm với đất sét và lò nung và mang về những sản phẩm kỷ niệm do chính tay mình làm.

 

  

Những người làm gốm Thanh Hà hay kết hợp thành một cặp trong quá trình sản xuất. Một người ngồi chuốt gốm trên bàn xoay, người kia đứng, tay nhào đất và chân đạp bàn xoay (ảnh trái). Nhiều cửa hàng bán đồ gốm mỹ nghệ ở Thanh Hà có bày sẵn bàn xoay gốm để biểu diễn cho khách, và cũng là để khách “thử sức” với nghề gốm

 

Hai bạn trẻ là sinh viên đi du lịch đang tự làm sản phẩm kỷ niệm

 

 

Chùa Cầu, một trong những sản phẩm lưu niệm phổ biến ở làng gốm Thanh Hà (ảnh trái). Phù điêu mới được dỡ khuôn

 

   

Đèn gốm mỹ nghệ được bán nhiều ở thị trường trong Nam như TP.HCM, Bình Dương và phục vụ cho chính Hội An ở các công trình nhà hàng, khách sạn, quán xá… (ảnh trái). Những sản phẩm sau khi chuốt xong được phơi khô trước khi đưa vào lò nung. Sản phẩm chính của gốm Thanh Hà truyền thống là những đồ gia dụng như chén, bát, nồi, chum, vại, bình, lọ…

 

Năm 2016, Công viên Văn hóa đất nung Thanh Hà, với nhiều hạng mục như bảo tàng gốm, khu mô hình đất nung, nhà trưng bày, trại sáng tác… được hoàn thành, trở thành một điểm nhấn của làng gốm Thanh Hà, thu hút nhiều khách du lịch tới tham quan và chiêm ngưỡng; cũng là một động lực thúc đẩy sự hồi sinh của làng gốm cổ.
Dẫu đã có nhiều đổi thay, nhưng những gì còn lại ở làng gốm hơn 500 tuổi này vẫn là một minh chứng sống động về một nghề thủ công đã từng có thời kỳ phát triển rực rỡ ở Hội An. Vẫn còn đó những bàn tay điêu luyện, tài hoa của những nghệ nhân gốm, vẫn còn đó cách thức sản xuất của thời xa xưa, và vẫn còn mãi nét duyên - mộc mạc của gốm Thanh Hà.

 

Công viên Văn hóa đất nung Thanh Hà, hoàn thành năm 2016, với nhiều hạng mục như bảo tàng gốm, khu mô hình đất nung, nhà trưng bày, trại sáng tác
 

Miếu thờ Thành Hoàng làng gốm Thanh Hà. Gốm Thanh Hà trên xứ Quảng, có nguồn gốc từ Thanh Hóa đã có trên 500 năm tuổi

 

Một góc làng gốm Thanh Hà

Theo Kiến Trúc & Đời Sống số 210